قلعه کوه قاین

‏‏ در 3 کیلومتری جنوب شهر قاین در ارتفاع حدود 246 متری از سطح دریا دشت بر فراز کوهی بلند و صعب العبور قلعه ای بزرگ قرار گرفته که از آن با نام های قلعه کوه، قلعه حسین قاینی و یا قلعه ناصرالدین محتشم یاد می شود. این قلعه از سمت شمال و غرب مشرف به دشت قاین و از جنوب و شرق به ارتفاعات ابوذر محدود شده است. لازم به ذکر است علت نامگذاری این ارتفاعات به نام ابوذر وجود مقبره ای به نام بوذرجمهر قاینی است که در سمت شمال شرقی قلعه کوه قرار دارد و هرتسفلد این قلعه را قلعه کوه اباذر نامیده است.
مسیر دسترسی به قلعه از دره ای که از غرب آن می گذرد و به ورودی قلعه که در سمت جنوب شرق قرار دارد منتهی می شود. امروزه برای دسترسی آسانتر گردشگران و بازدید کنندگان قلعه پله هایی در قسمت هایی از مسیر ساخته شده است. کوهی که قلعه بر روی آن احداث شده شیبدار و سنگی است. این قلعه پلان و نفشه مشخصی ندارد و هماهنگ با عوارض طبیعی کوهی که بر روی آن واقع شده ساخته شده است. قلعه کوه حدود 300 متر طول دارد و عمده مصالح به کار رفته در آن سنگ و ملات ساروج است. در سقف برخی از اتاق ها از چوب استفاده شده است و تمامی سطوح دیوارها و بدنه بیرونی حصار ها و برج ها بند کشی و درزگیری شده است. قابل توجه است که معولا سقف اتاق ها از نوع شاخ بزی و ضربی است و ملات آن ها از گچ و آهک است و برای تزئین برخی از دیوار های داخلی از گچ و کاه استفاده شده است. این احتمال وجود دارد که این بنا در دوره ساسانی ساخته شده و در دوره های دیگر بازسازی شده است. طبق نظر پروفسور ویلی قلعه از سه بخش قلعه پایین، قلعه میانی و قلعه بالا تشکیل شده است. ولی آقای فاروق فرقانی قلعه را به دو بخش تقسیم کرده است که با حصاری از هم جدا می شوند که ارگ قلعه در مرکز آن می باشد. پس از گذز از در اصلی قلعه به دو اتاق که در دو طرف ساخته شده است برخورد می کنیم که ابعادی حدود 5/2 * 3 دارند و با ملات سنگ و ساروج ساخته شده است و بسیار استادانه با سنگ پوشش شده اند و احتمالا این اتاق های در هم فرو ریخته مواجه می شویم که احتمالا محل اقامت نگهبانان و سربازان بوده است. در این بخش آب انبار هایی قابل مشاهده است که کار تامین آل مورد نیاز ساکنان این بخش را به عهده داشته است. قلعه پایین را می توان بزرگترین بخش قلعه به حساب آورد. در بازگشت ار بخش قلعه پایین به سمت قلعه میانی کم شدن عرض مسیر محسوس است که در بخش شمالی قلعه میانی برج نیمگرد بزرگی همراه با چند اتاق در میان دیوار های شرقی و غربی قلعه قرار گرفته است. بلندی دیوارها در این قسمت حدود 12 متر است که تماما از سنگ ساخته شده بودند. ارگ بلند یا بخش بالای قلعه برروی بلندترین نقطه کوه ساخته شده که در بین راه کمی به سمت جنوب شرق می چرخد و بخش فوقانی ارگ محوطه ای چهارگوش است که پر از سنگ های شکسته و آوار در هم ریخته می باشد. تنها یک نقطه ضعغ در ساختار طبیعی دفاعی قلعه در برابر حمله مستقیم وجود دارد و آن از طریق کوه های سمت جنوب شرقی می باشد که معماران قلعه با ساخت قلعه چهل دختر که در محل مرتفع تری از قلعه کوه ساخته شده دید بسیار خوبی بر قلعه ، دشت و تنگه جنوب شرقی دارد این نقیصه را بر طرف کرده اند.زیرا قلعه قائن می بایست مانند همه ی قلعه های اسماعیلی به حد کافی محکم و استوار باشد تا بتواند برابر حملات و یا محاصره طولانی ایستادگی کند.با این همه قلعه قائن قلعه متفاوتی از قلعه الموت است زیرا ارتفاعات اطراف قائن به بلندی کوه های پیرامون آن قلعه نیست و موضع استراتژیک سطحی ندارد از طرف دیگر قلعه فراخ و جادار است و بیشتر جنبه مسکونی دارد که دلالت بر یک مرکز اداری و تحقیقی دارد نه یک پایگاه و ساختار نظامی بزرگ.
به طوری که مشهور است خواجه نصیر الدین طوسی مدت ها در این قلعه زندگی کرده و کتاب اخلاق ناصری خود را به نام ناصر الدین محتشم فرمانروای قهستان و این قلعه نامگذاری کرده است. در قرن 5 این قلعه به عنوان مرکز فرماندهی و حراست دیگر قلاع قهستان به فرماندهی حسین قاینی انتخاب شده بود و تا زمان حمله مغول و حملات ویرانگر مغولان به ایران در دست اسماعیلیان قرار داشت ولی با حمله هلاکو در سال 654 به قهستان و سرکوبی اسماعیلیان قلعه بدست مغولان افتاد و مهمترین نقشه و هدف هلاکو در رابه با این قلاع ویران کردن کامل قلاع بود به طوری که مجددا قابل اسفاده نباشند ولی به علت کثرت این قلاع اندازه هر قلعه نتوانست به طور کلی همه را ویران کند.