مسجد تاریخانه دامغان

کهن ترین بنای اسلامی که تا کنون شالوده ساسانی خود را حفظ کرده و ظاهرأ از خرابی ها و صدمات ناشی از زلزله قرن سوم و چهارم هجری قمری رسته است، مسجد تاریخانه (خانه خدا، تاری خانه) دامغان است. با ‏اندکی دگرگونی فضای درونی این مسجد برای استفاده های بعدی حفظ شده است.
‏اگرچه نوشته ای که تعیین کننده:تاریخ بنای آن باشد وجود ندارد، ولی از روی سبک بنا می توان آن را متعلق به قبل از سال 200 هجری قمری دانست. اهمیت این بنا به خاطر امتزاج سبک عربی - اسلامی و اسلوب و معماری عهد ساسانی است.
‏تاق هایی که بدون مجاورت دیوار، روی ستونها ساخته شده اند، معماری عهد ساسانی را به یاد می آورد. ستونهای تاری خانه دارای تاق های ضربی وسیع و موازی با نماها هستند، از طرف صحن مسجد، مانند ایوان های زمان ساسانیان باز و گشوده اند. از نظر معماری نظر و اندازه ستون های کاخ تپه حصار دامغان که به جای مانده ‏از دوره ساسانیان است، برابر با اندازه و قطر ستونهای تاریخا نه (که کمتر از حد نیاز بناست واعتماد و آرامی پدید می آورد) است:که این نشاندهنده. استمرار و تداوم معماری ساسانیان در دوره اسلامی است. احتمالا تاریخا نه در زمان تسلط اعراب بر ایران، آتشکده ،‏یا معبدی بود. که بعدها به مسجد تبدیل شده است. ساختمان مسجد مربوط به قرن دوم هجری قمری است.
طرح اصلی ساختمان مسجد به سبک حیاط اندرونی است که یک صحن بزرگ تقریبا چهارگوش به طول 27 ‏متر و عرض 26 ‏متر را در بر گرفته است و درگرداگرد آن رواق هایی با تاق ضربی آجری روی پایه های گرد و قطور به بلندی 5/3 ‏متر و قطر 5/1 تا دو متر وجود دارد. یکی از این تاق نماها که عمیق تر و عریض تر از بقیه است، جای مقصوره بود. و به همین جهت مواجه با قبله است. در دیوار عقب این مقصوره، محر اب را ساخته اند که جهت قبله را معلوم می کند و در مجاورت محر اب نیز منبر موعظه قرار دارد.
‏طرح کلی بنای تاریخا نه اگرچه به خاطر برآوردن نیازهای عبادی بوده ‏است، ولی احسا سی از شکوه ‏و زیبا یی معماری کهن در بناهای اسلامی را عرضه می دارد که بی شک، مظهر عظمت و در عین حال فروتنی است.
‏ساختمان مسجد از نظر معماری و مصالح، کاملا ساسانی است و حتی آجر چینی شعاعی و ابعاد آجرهای قرمز (به مساحت 35 ‏سانتی متر مربع و قطر 75 میلی متر) و خود ستون ها، شبیه طرح های کاخ ساسانی است و تنها تفاوت جزئی آن با سبک ساسانی، نوک تیز بودن بعضی از قوس های آن است که برای اولین بار در ایران، با مقیاس بزرگ به چشم می خورد. این مسجد در عین حال از ساده ترین و حتی از نظر محاسبات سازه ای یکی از دقیق ترین بناهای مساجد صدر اسلام است. این بنا در کل از دیوارها و تاق های خشتی با مقدار کمی آجرو چوب ساخته شده واز این حیث، یکی از مهم ترین بناهای تاریخی است.