ارگ کلاه فرنگی

این بنا در خیابان شهید مطهری بیرجند قرار دارد و از بنا های شاخص این شهرستان محسوب می شود . ارگ کلاه فرنگی با مساحت 677 متر مربع در شش طبقه کاربردی دارد و بقیه طبقات جهت شکل بخشی بنا ساخته شده اند . طبقه همکف ار یک نقشه مربع شکل با اتاق های متعدد که آن را احاطه کرده ، تشکیل شده است . در این طبقه چهار هشتی به طور قرینه به چشم می خورد . حوض خانه نیز در این قسمت قرار دارد . در اتاق های طبقه همکف به فضای دور محوطه اصلی حوض خانه باز می شود و می توان به وسیله آن ها حوض خانه را دور زد. طبقه دوم شامل یک محوطه هشت گوش با چند اتاق است . به وسیله یک رشته پله می توان از این طبقه به طبقات بالاتر راه یافت . بخش فوقانی طبقه اول که فقط جنبه زیبایی و نمادین دارد ، با گچ اندود شده و دارای پنجره های کوچک و کم عرضی است که جهت تامین نور حوض خانه تعبیه شده است . بالای این قسمت نیز یک بخش هشت ضلعی ساخته شده است و امتداد آن به زائده ای نیزه مانند منتهی می شود . با توجه به شیوه معماری - به ویژه در طبقه همکف - قدمت این بنا به اواخر دوره زندیه و اوایل قاجار نسبت داده می شود . این بنا به حسام الدوله امیر معصوم خان خزیمه از حکام محلی بیرجند در دوره قاجار تعلق داشت و از این رو به (( ارگ حسام الدوله )) معروف بود . تزیینات و کتیبه های این کلاه فرنگی عبارتند از:مقرنس کاری های جبهه جنوبی بنا در قسمت طاق نماهای بیرونی ، مقرنس کاری های طاقچه ها ، رسمی بندی سقف ، گچبری های زیبا و بر جسته و گنبد جوضخانه ، استفاده از پوشش های تزیینی کلیل دوگلویی از نوع خنچه پوش در طبقه دوم ، تزیینات رسمی بندی سقف هشتی ها ، رف های تزینی و زیبا یی داخلی حوض خانه . این رف ها در بناهای دوره قاجاریه دیده می شود ، گچبری و مقرنس روی طاق های اسکوب سوم به بعد و گچبری بخ صورت مشبک در اطراف فضای داخلی گنبد . در حال حاضر قسمتی از فرمانداری بیرجند در ساختمان ارگ مستقر است . با این حال قسمت مهم بنا یعنی حوضخانه که دارای تزیینات و سبک معماری ویژه ای اسن ، بدون استفاده باقی مانده است .