حسینیه و مدرسه شوکتیه

بنای تاریخی حسینیه و مدرسه شوکتیه با مساحت 3178 متر مربع در مجاورت خیابان منتظری ، در داخل بافت تاریخی شهر بیرجند و در جوار بناهای با ارزش تاریخی دیگری نظیر بنای خواجه خضر، ارگ بهارستان ، حسینیه آراسته ، خانه ها دوی قرار دارد. بنای مدرسه شوکتیه از اجزا و عناصر معماری ایرانی از قبیل ورودی ، هشتی ، دهلیزها ، ایوان ، حجره های اطراف صحن ، شاه نشین و حمام تشکیل شده است. این بنا دو ورودی دارد. ورودی اول در ضلع جنوبی بنا دارای ویژگیهای کامل معماری ایرانی است . سردر ورودی دارای تزیینات مقرنس گچی و یک لوح سنگی بر بالای درگاه ورودی است . بعد از سردر ، هشتی به شکل هشت ضلعی قرار دارد و به وسیله دالان هایی به سایر بخش های بنا مرتبط می سازد . دالان در جبهه شمالی هشتی ، به هشتی دوم و سپس صحن راه می یابد . تزیینات هشتی عمدتا تزیینات رسمی بندی در سقف و نیز طاق نماهایی در اطراف آن است. صحن بنا به شکل چهار ضلعی در مرکز آن فرار دارد . در ضلع جنوبی صحن ، ایوان بنا دیده می شود . این ایوان - مهمترین بخش بنا از لحاظ معماری - دارای طاق کلیل دوگلویی است که بر روی دهانه ای به اندازه 5/81 متر ایجاد شده است. در داخل ایوان تزییناتی به چشم می خورد که عمدتا شامل قاب های گچی است. در ضلع جنوب ایوان شاهنشین قرار دارد. این بخش گنبدی رفیع و یک کلاه فرنگی در مرکز گنبد دارد. در دو طرف شاه نشین دو اتاق کوچک تر قرار داردو ارتباط بین شاه نشین طاق نماهایی با تزیینات گچی رسمی بندی دیده می شود. پوشش گنبدی شاه نشین و گنبد کلاه فرنگی آن با نورگیرها و پنجره هایی در دور تا دور گنبد ، از دیگر بخش های مهم بنا محسوب می شود. سطح داخلی گنبد به وسیله تزیینات رسمی بندی گچی زینت شده است. در دو طرف شرق و غرب ایوان دو اتاق سه دریقرار دارد که به وسیله راهروهایی به ایوان مرتبط می شوند. از سمت دیگر ، این اتاق ها به هشتی و سپس صحن ارتباط دارند . در ضلع غربی صحن، پنج حجره با طاق کلیل تعبیه شده است. در ضلع شمالی صحن دو راهرو، یک اتاق پنج دری در مرکز و دو اتاق سه دری در دو طرف قرار دارد . این اتاق ها پوشش گنبدی دارند و راه ورودی به آن ها از طریق درگاهی هایی که به راهروها امتداد دارد ، امکان پذیر است.
در دوگوشه شمال شرقی و شمال غربی صحن ، درهایی تعبیه شده که از طریق آن ها می توان به بخش های مختلف این جبهه راه یافت. در ضلع شرقی صحن نیز مانند ضلع غربی ،پنج حجره با همان ویژگی ها قرار دارد . در پشت این حجره ها حوض خانه هشت ضلعی به چشم می خورد . در دو طرف شمال و جنوب حوض خانه دو اتاق سه دری دیده می شود. حمام در گوشه جنوب شرقی بنا قرار دارد و ورود به آن از طریق کوچه واقع در ضلع شرقی بنا امکان پذیر است. طبقه دوم بنا نسبت به طبقه اول از اجزا و عناصر معماری کم تری برخوردار است. در دو ضلع شرق و غرب ، حجره هایی با دو ستون و طاق های هلالی وجود دارد که در ایام عزاداری محل نشستن زنان بود. در ضلع شمالی نیز اتاق ها و راهروهایی قرار دارد که از آن ها استفاده های مختلف می شود. این بنا در سال 1312 ه . ق به فرمان و هزینه امیر اسماعیل خان علم ( شوکت الملک اول ) به منضور برگزاری مراسم عزاداری ایام ماه محرم ساخته شد . در ماه ذی الحجه سال 1326 ه . ق ، نخستین مدرسه ابتدایی پسرانه با ابتکار محمد ابراهیم خان علم ( شوکت الملک دوم ) تاسیس و این بنا به عنوان مدرسه انتخاب شد و همه هزینه های مربوط به آن اعم از هزینه های اداری ، حقوق معلمان و کارکنان ، کمک خرج تحصیل دانش آموزان کم بضاعت به دستور این امیر تامین و پرداخت می شد. تا مدت ها در این بنا هم مراسم عزاداری برگزار و هم مدرسه در آن اداره می شد. در حال حاضر این محل به عنوان حسینیه در ایام ماه محرم و پذیرایی از عزاداران مورد استفاده است .