تاریخچه ابیانه

در ۴۰ کیلومتری شمال غربی شهرستان نطنز، در دامنه کوه کرکس، روستایی بسیار کهن واقع شده است به نام ابیانه. این روستا را به اعتبار آثار و بناهای تاریخی متنوعش باید در زمره دیدنی ترین و استثنایی ‏ترین روستاهای ایران به شمار آورد. ابیانه نقطه ‏ای خوش منظره و خوش آب و هوا و دارای موقعیت طبیعی مساعدی است.
شمار خانه ‏های ابیانه در سرشماری سال ۱۳۶۱ برابر با ۵۰۰ واحد برآورد شده؛ این خانه‏ ها تماما بر روی دامنه پرشیبی در شمال رودخانه برزرود بنا شده است، به صورتی که پشت بام مسطح خانه‏ های پایین دست، حیاط خانه‏ های بالادست را به وجود آورده و هیچ دیواری هم آنها را محصور نمی‏سازد. در نتیجه، ابیانه در وهله اول روستایی چند طبقه به نظر می‏آید که در بعضی موارد تا چهار طبقه آن را می‏ توان مشاهده کرد.
اتاقهای ابیانه دارای پنجره‏های چوبی ارس مانندند و اغلب دارای ایوانها و طارمیهای چوبی پیش آمده، مشرف بر کوچه ‏هایی باریک هستند که به صورت مناظر جالبی درآمده‏اند. نمای خارجی دیوارها در خانه‏ های ابیانه با خاک سرخ رنگی که معدن آن در مجاورت روستا قرار دارد، پوشیده شده است.
از آنجا که در دامنه ‏های شیبدار ابیانه فضای کافی برای ساختن خانه‏ های موردنیاز وجود ندارد در این روستا چنین رسم شده که هر خانواده، انبار غار مانندی در تپه‏های یک کیلومتری روستا، در کنار جاده و نرسیده به ابیانه ایجاد نماید. این غارها که در دل تپه‏ ها حفر شده‏اند و از بیرون تنها درهای کوتاه و محقر آن نمودار است برای نگهداری دامها و نیز آذوقهٔ زمستانی و اشیای غیرضروری مورد استفاده قرار می‏گیرد.
مردم ابیانه به کشاورزی و باغداری و دامداری مشغول هستند که با روشهای سنتی اداره می‏شود. بیشتر زنان در امور اقتصادی با مردان همکاری دارند. ابیانه دارای هفت رشته قنات است که برای آبیاری مزارع و باغات مورد استفاده قرار می‏گیرد. گندم، جو، سیب‏ زمینی و انواع میوه به خصوص سیب، آلو، گلابی، زردآلو، بادام و گردو در ابیانه به دست می‏آید.
در سالهای اخیر قالی‏بافی در ابیانه رواج پیدا کرده و نزدیک به ۳۰ کارگاه قالی‏بافی در آنجا دایر شده است. در گذشته؛ گیوه ‏بافی از جمله مشاغل پر درآمد زنهای ابیانه بوده که امروزه تا حدی متروک شده است. مردم ابیانه به سبب کوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آنها از مراکز پر جمعیت و راه های ارتباطی، قرنها در انزوا زیسته و در نتیجه بسیاری از آداب و رسوم قومی و سنتی و از جمله زبان و لهجه قدیم خود را حفظ کرده ‏اند.
زبان مردم ابیانه؛ فارسی با لهجه خاص ابیانه ‏ای است که با لهجه‏ های متداول در مناطق دیگر تفاوت اساسی دارد. لباس سنتی آنها، هنوز هم میان آنها رواج دارد و در حفظ آن تاکید و تعصب از خود نشان می‏دهند. مردان شلوار گشاد و درازی از پارچه سیاه و زنها از پیراهن بلندی از پارچه‏ های گلدار و رنگارنگ استفاده می نمایند. علاوه بر این، زنهای ابیانه معمولا چارقدهای سفیدرنگی بر سر دارند.
قدیمی ‏ترین اثر تاریخی ابیانه؛ آتشکده‏ای است که مانند دیگر بناهای ده در سراشیبی قرار گرفته است. آتشکده ابیانه را نمونه ‏ای از معابد زردشتی دانسته‏اند که در جوامع کوهستانی ساخته می‏شد. مهم‏ترین بنا و اثر تاریخی این روستا یک باب مسجد جامع و قدیمی ترین اثر تاریخی این مسجد نیز منبر چوبی منبت‏کاری آن است که در سال ۴۶۶ ه.ق. ساخته شده است. مسجد قدیمی دیگر ابیانه مسجد برزله است که دارای فضای دلبازی است و روی لنگه در شرقی آن؛ سال ۷۰۱ ه.ق. نوشته شده که مربوط به دورهٔ ایلخانان می باشد. مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد حاجتگاه است که کنار صخره‏ای در کوهستان بنا شده و بر در ورودی شبستان آن تاریخ ۹۵۲ ه.ق. مشاهده می‏شود.