هارونيه

اولین بنای تاریخی که توجه هر تازه وارد به شهر تابران توس را جلب می کند . ساختمان عظیمی در مدخل شهر است که به « بقعه هارونی » یا « هارونیه » شهرت یافته است . این بنا که قدمت آن به قرن هشتم ونهایتا هفتم بیشتر نمی رسد ، به زعم اعتقاد بعضی که آن را به هارون الرشید (170تا 193ه.ق) نسبت می دهند،‌نمی تواند ربطی به آن زمان داشته
باشد . به زعم نظر بعضی هم که بنای یاد شده را «خانقاه غزالی » دانسته اند ،‌احتمال ارتباط ساختمان با امام محمد غزالی (450-505ه.ق) بسیار کم و بلکه هیچ است . گور غزالی یعنی خانقاه وی بیرون حصار توس بوده و در زمانی که بدرستی نمی دانیم با خاک یکسان شده است .احتمال می رود بنا در دوره سلجوقیان و قبل از حمله مغول ساخته شده و شاید بواسطه آن حمله ناتمام مانده باشد. طرح کلی بنا شبیه به مقبره لقمان سرخسی ( بازسازی شده در سال 757) در سرخس و گنبد سلطانیه ( مقبره سلطان محمد خدابنده الجایتو) در زنجان ( حدود سال 700 قمری ) و آرامگاه سلطان سنجر در مرو است. دهانه گنبد داخلی 30/11 متر و ارتفاع گنبد 7-24 متر است. بنا دارای یک مدخل اصلی ، دو مدخل در شرق و غرب ساختمان و بقایای یک محراب در قسمت بیرونی و شمال ساختمان می باشد. این بنا دارای ویژگیهای معماری قرن هشتم هجری است. خطوط عمودی و موازی سطح نما ، طاق نماها و نور گیر ها و فضاهای پر و خالی ، عمر آن را به بیش از قرن هشتم و هفتم نمی رساند.
برخی از اهالی توس گور ویران شده غزالی را در نقطه ای واقع در چند صد قدمی غرب باره شهر نشان می دهند ، و گویا سنگ گور او هم در آن حوالی دیده اند. این محل در سال 1374هجری شمسی حفاری شد و تقریبا گور غزالی به دست آمد . این بنا شمال ایوانی رفیع و دو لچکی ، چهار ایوان صلیبی شکل با پنجره های مشبک و هشت طاق نما با قوس جناغی و گنبد دو پوششه است . از آنجا که این عمل به مسجد جامع شهر توس نیز شهرت دارد و ساختمان آن را به سربداران نسبت می دهند و با توجه به معماری جذاب و نسبتا سالمی که دارد از مکانهای بسیار دیدنی شهر توس می باشد . سنگ یاد بود مقبره امام محمد غزالی در روبروی بقعه نصب شده است. حسین خدیو جم غزالی شناس معاصر نیز در این مکان دفن شده است.
مقبره اصلی غزالی در سال 1374 در عملیات باستانشناسی به سرپرستی آقای لباف در خارج حصار توس کشف شده و بنایی است شامل دو طبقه که قسمت فوقانی آن ویران شده و قسمت زیرین دارای محراب کاشی کاری شده و دیوارهای گچ اندود می باشد.