بنای تاریخی رختشوی خانه زنجان

بنای تاریخی رختشوی خانه زنجان در مرکز بافت تاریخی شهر و در محل معروف به «باباجامال چوقوری» (گودال بابا جمال) ساخته شده است و از طریق کوچه فرهنگ به خیابان سعدی زنجان که به فاصله یکصد متر، و از سمت غربی آن می گذرد، راه دارد.
‏زمین این بنا، در سال 1347 هجری قمری، مطابق با1307 ‏هجری شمسی توسط علی اکبر توفیقی رئیس بلدیه شهر (شهردار) زنجان از باقرخان امجدنظام به قیمت 185تومان خریداری شده است. این محل قبل از ساخته شدن رختشوی خانه، مانداب هرز آب های سطحی بوده است.
‏این بنا به دست دو برادر به نام های مشهدی اکبر(معمار) و مشهدی اسماعیل (بنا) و در مدت 15ماه ساخته شده است. سنگ های آن از معدن سنگ روستای «اژدهاتو» استخراج شده و پس از حجاری، توسط گاری های بلدیه (شهرداری) به این محل حمل شده است. آب مجموعه، از قنات قلعه حاجی سید بهاءالدین تامین می گردیده است. متولی این رختشوی خانه توسط رئیس بلدیه گمارده می شده و سالیان زیادی شخصی به نام اصغرخان متولی آن بوده که عیال ایشان به نام معصومه خانم ، مدیریت رختشوی خانه را بر عهده داشت. رختشوی خانه برای همه شهروندان شبانه روز دایر ، و استفاده از آن مجانی بوده اما نامبرده مبلغ ده شاهی بابت سرایداری از مراجعین دریافت می کرد.
‏در یک بررسی حلی می تو ان این مجموعه را به دو بخش تقسیم کرد:بخش نخست، سرایداری » محل مدیریت رختشوی خانه است که شامل حیاط و اعیانی مسکونی است. حیاط آن به شکل مربع مستطیل و به وسعت 396 مترمربع (33*12 متر) با درختکاری و فضای سبز است. اعیانی آن با مساحت 60متردر جبهه شمالی محوطه مشتمل بر دو اتاق و یک ورودی است که سرایداری و محل شست وشوی رخت را به همدیگر متصل می کند. طرح و نمای این واحد مسکونی، متأثر ازفرهنگ بومی است و به سبک معماری سنتی ساخته شده است.
‏بخش دوم، فضای شست وشوی رخت است که از چند قسمت تشکیل یافته است:قسمت اول،خزینه یا محل جمع آوری آب است. این مخزن در منتها الیه سمت شمالی مجموعه، و مشرف به سالن شست وشو قراردارد. این فضا 17 متر طول و5/11 متر عرض و حدود 8متر ارتفاع دارد و گنجایش مخزن آب آن، در حدود740 مترمکعب است. سقف مخزن هماهنگ با سقف سالن، متشکل از سه واحد تاق و تویزه است که قوس های نوع خوزی، آن را زینت داده اند.
‏قسمت دوم، فضای اصلی رختشوی خانه است. این فضا، سالنی به ابعاد70/13 متر عرض و 62متر طول و 850 متر مربع زیر بنا دارد. عرض جرز های جانبی آن که سنگینی سقف را تحمل می نمایند،30/1متر است. مصالح به کاررفته در جرزها، لاشه سنگ با ملاط ساروج است .نمای داخلی این دیوار ها لاشه سنگ بندکشی شده است و نمای بیرونی، با اندودی از کاهگل پوشانیده شده است.
فضای داخل بنا با پرسپکتیوی بسیار زیبا طراحی و اجراگردیده است و از دو ردیف تاق و تویزه، به طور متوالی که ستون های سنگی آن ها را از یکدیگر جدا می سازند، ساخته شده است. این فضا توسط 11 واحد ستون قرینه، سالن را به دو قسمت تقسیم کرده است و فاصله ستون ها در جهت طولی17/5 متر است. بلندی ستون های بنا 70/2 متر از کف بنا است! اما به لحاظ ایجاد مقاومت لازم و هم وزن نمودن بنا، ستون ها با پایه های سنگی، به میزان40 ‏سانتی متر، در داخل پی ها که با شفته آهک پر شده اند، کار گذاشته شده اند. در ارتفاع 70/2 ‏متری ازکف، پاتاق قوس ها بر روی قاب مربعی از آجرهای 5*20*20 سانتی متر ساخته شده است، جای گر‏فته است. تویزه های سقف که در در 12 ردیف و در دوجهت قرار گرفته اند، از نوع قوس های خوزی (رومی )اند و به طور کامل با آجر اجرا شده و عرض آنها 82 ‏سانتی متر است. عرقچین گنبد بلا واسطه بر روی چهار واحد تویزه استوار گردیده است؛ به طوری که 24‏چشمه تاق و تویزه ، در دو ردیف 12 چشمه ای و تلفیق آن با ستون های یازده گانه، پرسپکتیو جالبی را به بنا بخشیده است. بر روی هرعرقچین،5 واحد نورگیر به ابعاد 40*40 سانتی متر تعبیه شده است. هم چنین در اضلاع هر چشمه، درمنتهاالیه جرز، در نزدیکی سقف یک دریچه پیش بینی شده است که بدین سان ، امکان نور و تهویه فضای داخلی رختشوی خانه را فراهم کرده است.
‏محل شست وشوی رخت ، به طورقرینه از4حوضچه و آب رو (مجرا) هایی در فاصله حوضچه ها تشکیل یافته است. آب مورد نیاز، ابتدا پس از گذشتن از آب رویی به طول یک متر، به حوض نخستین وارد می شود وسرریز آن به حوض دیگر می ریزد. در وسط جبهه طولی این آب رو، در هر دو طرف، یک حوض ساخته شده است، به طوری که آب روی مورد بحث را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می کند. در امتداد آب روی یاد شده، دو ردیف پا شور تعبیه شده که آب رو و حوضچه ها را به طور قرینه در بر می گیرد. عناصر و اندام های مزبور،» با کارگذاشتن سنگ های حجاری شده تراورتن از یک دیگر جدا شده و شکل یافته اند. از آنجا که رخت از نظر شست وشو و دفع آلودگی، از درجات بسیار کثیف و آلوده به درجات لباس های نزدیک به تمیز تقسیم می گردد، محل های شست وشوی رخت نیز به چهار قسمت تقسیم شده بودند. شست وشو درچهار مرحله انجام می شد و اولین مرحله آن ، در پایان مسیرآب درون رختشوی خانه انجام می شده. پس از آن، رخت به قسمت سوم و دوم و اول برده می شد. قسمت چهارم که در انتهای جریان آب قرار داشت ، حوضچه مخصوص شست وشوی لباس های بسیار آلوده و لباس های افرادی بوده است که به بیماری های واگیر دچار بوده اند. آب روی بین حوضچه دوم و سوم مخصوص لباس های نسبتاً تمیز بوده است. در قسمت اول ، کار آبکشی نهایی انجام می شد. مثلاً دفع فاضلاب این مجموعه با طرح های معماری ، به طور منطقی حل و فصل شده است، به این ترتیب که در زیر پاشورها آب روی فاضلابی به عرض60سانتی متر و به ارتفاع 110 ‏سانتی متر تعبیه و به مسیر فاضلاب شهری مرتبط شده است. این آب رو به علت گستردگی و ایجاد شاخه های مختلف، نقش چاه جاذب را نیز ایفا ‏می کرده است.
‏بررسی های وسیع انجام شده نشان میدهند که چنین مجموعه ای با عملکرد یاد شده، در هیچ منطقه ای از ایران وجود نداشته است، اما سبک معماری، ابعاد و تناسب های رعایت شده در قوس ها و تویزه ها با بنا های عام المنفعه شهر زنجان قابل مقایسه اند. سبک عمومی آن را می توان با مسجد عباس قلی خان، دروازه ارگ و مسجد و تکیه قهرمان مقایسه نمود.
‏در حال حاضر، این اثر منحصر به فرد تاریخی به موزه باستان شناسی و مردم شناسی تبدیل شده است و هر روز مورد بازدید مراجعه کنندگان قرار می گیرد. در این محل ، لباس های محلی و سنتی مردم مناطق مختلف ایران، هنرهای دستی و سنتی استان شامل چاروق ، ملیله دوزی، معرق ، ساخته های چوبی ، فرش وگلیم، چاقو، نمونه هایی از تولیدات کارگاه های کاشی سنتی، آجر و سفال سلطانیه ، اشیای تاریخی و یافته های باستانی و میراث فرهنگی استان به معرض تماشای عموم گذاشته شده است.
‏مجموعه تاریخی رختشوی خانه در سال 1319 ‏شمسی به شماره 1198، در دفتر ان�