شهر دهانه غلامان(درواز بردگان)

محوطه تاریخی دهانه غلامان در 44 کیلومتری شهر زابل و 2 کیلومتری روستای قلعه نو از توابع شهرستان زهک واقع شده است. این شهر مربوط به دوره هخامنشی است. اومبرتوشراتو پروفسور مارتیسیو توزی درباره آن چنین گفته اند:دهانه غلامان یا به عبارت دیگر دروازه بردگان با برخورداری از ابعاد و اندازه های 800 در 180 اصولا یک شهر به معنای متعارف بود که در اثر وزش باد در زیر پرده ای از ریگ روان مدفون گردیده است. مصالح به کار رفته در ابنیه مکشوفه اکثرا خشت خام به ابعاد 10 در 51 در 51 سانتیمتر و چینه است نوع خاک و اقلیم خشک محل نیز حفظ و صیانت کلی بناها را فراهم کرده به گونه ای امروزه نقشه شهری آن را می توان کلا فراهم و پیاده کرد. رویهم رفته آثار یافته شده در دهانه غلامان را می توان به شرح ذیل خلاصه کرد:1- در قسمت شمال غرب دامنه و دهانه غلامان آثار یک معبد – که نام ساختمان مقدس شماره سه نامگذاری شده است- کشف و خاکرداری شد. ابعاد آن 45 در 45 . به صورت مربع است و در چهار گوشه آن چهار برج دیده بانی وجود دارد. برای ورود به این بنا فقط یک در، در ضلع جنوبی تعبیه شده است. بنای ساختمانی دو طبقه و ظاهرا در دو دوره مورد استفاده قرار می گرفت. 2- در قسمت شمال دهانه غلامان بنای بزرگی مشتمل بر یک حیاط مرکزی با اتاق های متعدد و در اطراف آن چهار رواق یا ایوان ستون دار قرار دارد. این بنا به شکل مربع مستطیل با ابعاد 43 در 60/53 متر دیده می شود. راه ورود به بنا تنها از دری واقع در شرق امکان پذیر است که پس از گذشتن از آن و داخل شدن به حیاط می توان از سه در، در قسمت شمال، سه در، در مشرق ، دو در ، در جنوب و بالاخره دو در ، در مغرب به این اتاق ها راه یافت. در داخل این بنای عظیم ستون های قطوری به ابعاد 110 در 110 سانتی متر وجود داشته است. در قسمت شمال و جنوب 9 ستون و در مشرق و مغرب 7 ستون در بعشی قسمت ها ستون ها در دو ردیف قرار داشتند. در داخل حیاط مرکزی سه سکوی گلی قرار دارد که ارتفاع آن کمی بیشتر از یک متر بوده و به وسیله پلکانی مرکب از چند پله به آن راه می یافتند و اکنون آثار سوختگی روی سکو های مورد بحث کاملا هویدا است. در این مکان ها اشیای سفالی، سنگ های آسیاب دستی ، اشیای کوچک چوبی و استخوان های گراز و چند اثر مهم روی گل و آثار متعدد دیگر به دست آمده است. از مهم ترین ویژگی های بنا، وجود رواق ها و ایوانهای ستون دار است با توجه به شرایط جوی و اقلیمی وجود چنین فضاهای ستونداری متناسب با محل و آب و هوای گرم و خشک بوده است. استفاده از تاق های بیضی شکل در اتاق های دهانه غلامان نیز در خور تامل و ملاحظه است. زیرا تا آنجا که از ظواهر معماری دوره هخامنشی بر می آید . سقف و پوشش ابنیه در آن عصر به ویژه در تخت جمشید، افقی و مسطح و صاف بوده است. این مساله که همزمان با ساخت تخت جمشید در سیستان ، در بنا به مقتضیات آب و هوایی و ... از اتاق های بیضی استفاده می شده. خود موضوعی بس ارزنده در روند معماری ایران به شمار می آید. استفاده از عنصر ساده گل و خشت خام به طور عمده در این مجموعه و استفاده نکردن از آجر و سنگ و سایر مصالح نیز قابل توجه است. چرا که بنایان بومی سیستان در دوره هخامنشی ، با توجه به فقدان سنگ و عدم دستیابی به آن، از گل موجود استفاده می کردند.
دهانه غلامان را باید مقر حکومتی و یا به تعبیری ساتراپ نشین ناحیه زرنگ (سیستان کنونی) در مشرق ایران دانست. همزمان با کاوش های اخیر شهر سوخته در این مکان نیز حفاری صورت گرفت. حاصل هر کاوش در شهر سوخته و دهانه غلامان در موزه منطقه ای زاهدان در معرض دید عموم قرار می گیرد.